Człowiek tworzy swoją tożsamość [tylko] poprzez tworzenie autobiograficznej narracji? [OPINIE]

Dorastałem, żywiąc się opowieściami. Przez całą szkołę podstawową trzymałem książkę na kolanach i czytałem, podczas gdy nauczyciel do mnie mówił. Jeśli nie konsumowałem narracji, to je tworzyłem – intensywnie marzyłem, wymyślając w głowie skomplikowane historie.

Przez długi czas w każdej sytuacji popadałem w rodzaj narracyjnego odgrywania roli, próbując autoprzewidywać własne życie. Kiedy miałam 16 lat i się zakochałem, wymyślałem hipotetyczne scenariusze, jak to się rozegra: porozmawiamy w szkole, potem pójdziemy razem na imprezę, potem napiszę do niej, żeby poszła ze mną na spacer, potem będziemy trzymać się za ręce… Nie wiedziałem, jak nazywa się podróż bohatera, ale znałem już na pamięć jej punkty fabularne: wezwanie do działania, próg, wyzwania i pokusy, otchłań – przemiana. Zawsze satysfakcjonujące było prawidłowe przewidzenie narracji. Czasami rzeczy działy się dokładnie tak, jak myślałem. Ale często tak nie było, a wtedy byłem rozczarowany i musiałem dostosować narrację do niepowodzenia, mając nadzieję, że historia wróci na właściwy kurs.

Takie myślenie narracyjne było szkodliwe w sposób, z którego nie zdawałem sobie sprawy: byłem bardziej zaangażowany w narrację niż w moje rzeczywiste życie. Żyłem w połowie w rzeczywistości, w połowie w mojej głowie i byłem zdruzgotany, kiedy prawdziwe życie nie zgadzało się z historią w mojej głowie. Problem polegał na tym, że nie znałem innego sposobu bycia. Powiedzieć, że myślenie narracyjne jest promowane w zachodnim społeczeństwie, to ogromne niedopowiedzenie: często jest ono przedstawiane jako jedyny słuszny sposób podejścia do życia.

Argumentuję przeciwko dwóm popularnym twierdzeniom. Pierwszym z nich jest opisowa, empiryczna teza o naturze zwykłego ludzkiego doświadczenia: każdy z nas konstruuje i żyje narracją… ta narracja to my, nasze tożsamości; jaźń jest wiecznie przepisywaną historią… w końcu stajemy się autobiograficznymi narracjami, za pomocą których “opowiadamy” o naszym życiu; wszyscy jesteśmy wirtuozami powieści… Staramy się, aby cały nasz materiał ułożył się w jedną, dobrą opowieść. I ta historia jest naszą autobiografią. Główną postacią fikcyjną tej autobiografii jest nasze ja. Drugie jest normatywnym, etycznym twierdzeniem: powinniśmy żyć narracyjnie, czy też jako opowieść; podstawowym warunkiem nadania sobie sensu jest ujęcie naszego życia w narrację i rozumienie naszego życia jako rozwijającej się opowieści. Człowiek tworzy swoją tożsamość [tylko] poprzez tworzenie autobiograficznej narracji – opowieści o swoim życiu muszą posiadać pełną i wyraźną narrację [swojego życia], aby w pełni rozwinąć się jako osoba.

W tym artykule argumentuję przeciwko dwóm rzeczom: 1) empirycznemu twierdzeniu, że ludzkie życie musi być doświadczane jako narracja i 2) przekonaniu, że powinniśmy próbować konstruować narracje – że są one dobre dla nas i naszego rozwoju psychologicznego.

Zasadniczo próbuję obalić przekonanie, które charakteryzuje życie wielu ludzi: ideę, że musimy doświadczać życia jako opowieści, aby miało ono sens. Większość ludzi jest tak przywiązana do narracji, że nie wyobraża sobie życia bez niej: są powieściopisarzami własnego życia, próbując skonstruować łuk fabularny, który wydaje się podniecający, dobry lub etyczny. Twierdzą, że jeśli nie masz narracji, nie masz tożsamości. Ale nie wierzę, że to prawda:

Doskonale rozumiem siebie jako osobę posiadającą pewną osobowość, ale zupełnie nie interesuje mnie odpowiedź na pytanie “Co ktoś zrobił ze swoim życiem?”, albo “Co ja zrobiłem ze swoim życiem?”. Ja je przeżywam, a takie myślenie o nim, nie jest jego częścią. To nie znaczy, że jestem nieodpowiedzialny. Po prostu to, o co się troszczę, na tyle, na ile troszczę się o siebie i swoje życie, to to, jaki jestem teraz. To, jaki jestem teraz, jest głęboko ukształtowane przez moją przeszłość, ale liczą się tylko obecne, kształtujące konsekwencje przeszłości, a nie przeszłość jako taka.

Istnieje jaźń bez narracji, ale nie jestem zaskoczony, że wielu ludzi wierzy, że istniejemy tylko jako opowieści. Im bardziej narratywizujesz, tym większą rolę odgrywa ona w twoim życiu. Więc to ma sens, że ktoś, kto narratywizuje swoje życie w swojej głowie, nieustannie wierzy, że nie ma innego sposobu na doświadczanie życia: to dosłownie wszystko, co zna. “Opowiadamy sobie historie, żeby żyć”. To, co umyka ludziom, gdy powtarzają tę kwestię, to fakt, że nie jest to celebracja narracji, ale raczej spostrzeżenie, że używamy narracji, by pocieszyć się w obliczu chaosu życia. Zmuszamy rzeczy, by miały sens, kiedy nie mają.

Myślę, że doświadczamy o wiele większego przepływu, kiedy nie narratywizujemy. Przeżyłem duchowe przebudzenie – coś, co Maslow nazwałby doświadczeniem szczytowym – a następnie postanowiłem prowadzić życie całkowicie wolne od narratywizacji. Musiałem być na tyle odważny, by podążać za niewidzialnym w nieznane. I to jest dokładnie to, co robiłem. Nie chodzi o to, że poddanie się dało mi jasność co do tego, dokąd zmierzam – nie miałem pojęcia, dokąd mnie to zaprowadzi. Ale poddanie się dało mi jasność w jednym istotnym obszarze: moje osobiste preferencje lubienia i nielubienia nie miały kierować moim życiem. Poddając się kontroli, jaką te potężne siły miały nade mną, pozwalałem, aby moim życiem kierowała znacznie potężniejsza siła – samo życie.

Większość ludzi wierzy, że jeśli porzucimy narrację, nie będziemy mogli posunąć się naprzód w naszym życiu. Ale uważam, że nie potrzebujemy opowieści: możemy skutecznie rozwijać się po prostu robiąc to, co w każdym momencie wydaje się najbardziej przekonujące. Zamiast działać zgodnie ze swoimi preferencjami narracyjnymi, po prostu robimy to, co ciągnie nas do przodu. Posuwam się naprzód zarówno w swojej karierze zawodowej, jak i w swojej praktyce duchowej, mimo że nie ma żadnego planu ani programu. Więc chyba wcale nie potrzebujemy myślenia narracyjnego, aby robić fajne rzeczy ze swoim życiem.

Musimy dokonać rozróżnienia pomiędzy tym, co “Diachronicznym” i “Epizodycznym” stylem bycia:

Podstawowa forma diachronicznego doświadczania siebie polega na tym, że, człowiek w sposób naturalny postrzega siebie samego, rozpatrywanego jako “ja”, jako coś, co było w (dalszej) przeszłości i będzie w (dalszej) przyszłości – coś, co ma względnie długotrwałą diachroniczną ciągłość, coś, co utrzymuje się przez długi okres czasu, być może przez całe życie. Zakładam, że wielu ludzi jest z natury Diachronicznych, i że wielu z tych, którzy są Diachroniczni są również Narracyjni w swoim spojrzeniu na życie.

Jeśli ktoś jest Epizodyczny, dla kontrastu. Nie postrzega się siebie, jako “ja”, jako czegoś, co było w (dalszej) przeszłości i będzie w (dalszej) przyszłości. Człowiek ma niewielkie lub żadne poczucie, że jaźń, którą jest, była tam w (dalszej) przeszłości i będzie tam w przyszłości, chociaż doskonale zdaje sobie sprawę z tego, że ma długoterminową ciągłość rozpatrywaną jako cała istota ludzka. Episodycy prawdopodobnie nie mają szczególnej tendencji do postrzegania swojego życia w kategoriach narracyjnych.

Argumentuje, że bycie epizodycznym to zupełnie dobry sposób na przejście przez życie. Opisując swoje własne doświadczenia: muszę powiedzieć więcej o życiu Epizodycznym, a ponieważ sam uważam się za względnie Epizodycznego, użyję siebie jako przykładu. Mam przeszłość, jak każdy człowiek, i doskonale wiem, że ją mam. Mam na ten temat sporą wiedzę faktograficzną, a także pamiętam niektóre z moich przeszłych doświadczeń “od środka”, jak mawiają filozofowie. A jednak nie mam absolutnie żadnego poczucia, że moje życie jest narracją z formą, czy wręcz narracją bez formy. Absolutnie żadnego. Nie mam też żadnego wielkiego czy szczególnego zainteresowania moją przeszłością. Nie mam też wielkich obaw co do mojej przyszłości.

To jeden sposób, aby to ująć – mówić w kategoriach ograniczonego zainteresowania. Innym sposobem jest powiedzenie, że wydaje mi się jasne, kiedy doświadczam lub pojmuję siebie jako jaźń, że ta odległa przeszłość lub przyszłość, o której mowa, nie jest moją przeszłością lub przyszłością, chociaż z pewnością jest przeszłością lub przyszłością istoty ludzkiej. To jest bardziej dramatyczne, ale myślę, że jest równie poprawne, kiedy wyobrażam sobie siebie jako jaźń. Nie mam znaczącego poczucia, że ja – ja teraz rozważając to pytanie – było tam w dalszej przeszłości. I wydaje mi się jasne, że nie jest to porażka uczuć. Jest to raczej rejestracja faktu o tym, czym jestem – o tym, czym jest rzecz, która obecnie rozważa ten problem.

W ciągu ostatnich kilku lat moim projektem było przejście na bardziej epizodyczny sposób życia – to znaczy, doświadczanie siebie jako istniejącego wyłącznie w chwili obecnej, bez emocjonalnych powiązań z przeszłością czy przyszłością. Dla wielu ludzi jest to niewyobrażalne, szczególnie jeśli próbujesz żyć życiem wypełnionym działaniami i osiągnięciami, ale wierzę, że jest to bardziej efektywne. Zamiast być kontrolowanym przez sztywne wyobrażenie o tym, jak powinno być, możesz dążyć do ciągłego odkrywania.

Może wydać ci się dziwne, że nie wierzę, że życie jest “tekstem aż do końca”, skoro piszę i narratywizuję swoje życie nieustannie. Ale narracja po fakcie to coś zupełnie innego niż narracja w chwili obecnej. Oczywiście, nadal jestem zdolny do konstruowania narracji – mogę przedstawić komuś narrację przyszłości (w ciągu najbliższego roku zrobię x i y…), mogę reinterpretować swoją przeszłość jako narrację (dorastałem w Morągu, potem przeniosłem się do Olsztyna, potem…), mogę opowiadać historie, kiedy piszę zarówno fikcję, jak i non-fiction – ale nie chcę doświadczać swojego życia jako narracji stworzonej przez siebie. Chcę angażować się w nie jako czyste doświadczenie.

Czyste doświadczenie jako bezpośredni strumień życia, który dostarcza materiału naszej późniejszej refleksji z jej kategoriami pojęciowymi… to, co nie jest jeszcze żadnym konkretnym czymś, choć jest gotowe być każdym rodzajem czegoś. To pewnego rodzaju dynamiczna jakość: krawędź tnąca rzeczywistości, rozpoznana zanim zostanie skonceptualizowana. Myślę o czystym doświadczeniu jak o tym, co czujesz, kiedy jeździsz na nartach lub biegasz, kiedy po raz pierwszy całujesz kobietę, która ci się podoba – to jest przedintelektualne, czysto zmysłowe. Nie ma żadnych ram narracyjnych, po prostu każda część ciebie jest pochłaniana przez doświadczenie w miarę jego rozwoju.

Większość z nas natychmiast poddaje czyste doświadczenie narracyjnemu przetwarzaniu, ale ty nie musisz tego robić. Możesz zdecydować się na doświadczanie każdego wydarzenia przez pryzmat narracji, albo możesz ją odrzucić i żyć życiem, które nie jest zorganizowane ani ograniczone przez mentalne historie – żyć życiem nieuporządkowanym.

Ludzie dorastają silnie przywiązani do swoich narracji, ale rozpadają się, gdy życie odbiega od nich. Wszyscy znamy osoby, które osiągają ponadprzeciętne wyniki w szkole średniej, ale popadają w depresję na studiach, albo ludzi po studiach, którzy wkładają ogromną energię w podążanie konkretną ścieżką tylko po to, by zdać sobie sprawę, że nie czyni ich ona szczęśliwymi. Nawet jeśli nie chcesz wieść całkowicie pozbawionego oparcia życia, ważne jest, by umieć oddzielić tożsamość od narracji: będziesz bardziej odporny, jeśli zdasz sobie sprawę, że masz wartość niezależnie od swojej historii. Wracając – opowiadanie historii, by poradzić sobie z chaosem, działa do pewnego momentu, ale są rzeczy, które wydarzą się w twoim życiu, a które sprawią, że każda opowieść stanie się zbędna.

Doświadczenie świadomości radykalnie różni się w zależności od tego, jak do niego podchodzisz. Mógłbyś, gdybyś chciał, doświadczyć swojego życia jako szerokiego, otwartego morza doświadczeń, zamiast wąskiej rzeki prowadzącej do jednego celu. A gdyby sposobem na lepsze przeżywanie historii było zaprzestanie ciągłego narratywizowania?

Z pewnością narracyjność nie jest konieczną częścią “badanego życia” (podobnie jak diachroniczność), a w każdym razie jest najbardziej niejasne, że badane życie, uważane przez Sokratesa za niezbędne dla ludzkiej egzystencji, jest zawsze dobrą rzeczą. Ludzie mogą rozwijać się i pogłębiać w wartościowy sposób bez żadnego rodzaju wyraźnej, specyficznie narracyjnej refleksji, tak jak muzycy mogą doskonalić się dzięki sesjom treningowym bez przypominania sobie tych sesji. Biznes dobrego życia jest dla wielu całkowicie nienarracyjnym projektem.