Senator Lidia Staroń na konferencji prasowej zapowiedziała pomoc prawną dla wszystkich potrzebujących. W kolejnej części poradnika zostały omówione między innymi zagadnienia związane z testamentami i umowami dożywocia.
Spis treści
Czym jest testament?
Testament jest osobistym rozporządzeniem spadkodawcy swoim majątkiem na wypadek śmierci. W testamencie spadkodawca może powołać do spadku określone osoby, nawet osoby nie będące w żaden sposób z nim spokrewnione.
Pojęcie testamentu używane jest w dwóch różnych znaczeniach, jako:
• czynność prawna, przez którą dana osoba określa losy swojego majątku na wypadek śmierci;
• dokument, w którym zostało ujęte oświadczenie woli zmarłego w przedmiocie tego, jak należy postąpić z całym majątkiem po jego śmierci.
Testament jest specyficzną czynnością prawną. W chwili sporządzenia testamentu nie wywołuje on żadnych skutków. Skutki te bowiem mogą nastąpić tylko w przypadku śmierci osoby, która sporządziła testament (testatora).
Kto może sporządzić testament? (art. 944 k.c.)
Testament może sporządzić każda osoba, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych, czyli ukończyła 18 lat i nie jest ubezwłasnowolniona.
Jakie są rodzaje testamentów zwykłych?
Testamenty zwykłe to takie testamenty, które mogą być sporządzone zasadniczo w każdym czasie. Dopóki nie zostaną odwołane przez testatora, są ważne i wiążące.
1. własnoręczny (holograficzny)
2. notarialny
3. allograficzny
Czym jest testament własnoręczny? (art. 949 k.c.)
Testament własnoręczny to najprostsza forma testamentu, aby go sporządzić, nie musimy nikogo o tym informować, jest nieodpłatny. Jednak żeby taki testament był ważny, muszą być spełnione łącznie poniższe warunki:
a. być sporządzony własnoręcznie, co oznacza, że nie może być spisany na komputerze albo przez inną osobę – taki testament byłby nieważny.
b. zostać podpisany przez osobę, która go sporządziła – podpis musi być złożony własnoręcznie, powinien zawierać imię i nazwisko i zostać umieszczony pod treścią testamentu. Testament bez własnoręcznego podpisu jest nieważny;
c. opatrzony datą jego sporządzenia – data musi być wpisana własnoręcznie i może znajdować się w dowolnym miejscu testamentu, powinna jednak zostać zamieszczona przed własnoręcznym podpisem. Brak daty nie powoduje nieważności testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do tego, że osoba sporządzająca testament miała zdolność testowania, nie ma wątpliwości co do treści dokumentu bądź wzajemnego stosunku kilku testamentów.
Czym jest testament notarialny? (art. 950 k.c.)
Testament notarialny sporządzany jest przez notariusza. Jest najbezpieczniejszą i najpewniejszą formą sporządzenia testamentu, gdyż jest trudny do podważenia, a ryzyko jego nieważności czy bezskuteczności jest praktycznie wyeliminowane.
Czym jest testament allograficzny? (art. 951 k.c.)
Testament allograficzny polega na ustnym oświadczeniu ostatniej woli wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego w obecności dwóch świadków. Takie oświadczenie spisuje się w protokole, z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół należy odczytać spadkodawcy w obecności świadków. Protokół podpisuje spadkodawca, urzędnik oraz świadkowie.
Czym są testamenty szczególne?
Testamenty szczególne to testamenty, które mogą być sporządzone tylko w określonych (wyjątkowych) sytuacjach i nie są trwałe (ich moc wiążąca jest ograniczona w czasie).
Wyróżnia się następujące testamenty szczególne:
1. ustny
2. podróżny
3. wojskowy
Czym jest testament ustny? (art. 952 k.c.)
Testament ustny to oświadczenie woli spadkodawcy składane w obecności co najmniej trzech świadków. Możliwość sporządzenia testamentu w tej formie istnieje tylko w dwóch przypadkach:
1. w razie istnienia obawy rychłej śmierci;
2. jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.
Zostaje on sporządzony z chwilą złożenia oświadczenia. Żeby jednak był skuteczny, testament ustny musi być spisany przez świadka lub osobę trzecią, a następnie podpisany przez spadkodawcę i dwóch świadków albo wszystkich świadków przed upływem roku od jego złożenia.
Jeżeli treść testamentu nie została spisana, można ją stwierdzić w drodze zeznań złożonych w terminie 6 miesięcy przed sądem.
Czym jest testament podróżny? (art. 953 k.c.)
Testament podróżny jest testamentem, który można sporządzić tylko podczas podróży statkiem morskim lub powietrznym. Oświadczenie składa się przed dowódcą statku lub jego zastępcą w obecności dwóch świadków. Testament jest spisywany przez dowódcę lub jego zastępcę, odczytywany spadkodawcy, a następnie podpisywany przez obecnych i opatrywany datą.
Czym jest testament wojskowy? (art. 954 k.c.)
Testament wojskowy mogą z kolei sporządzić m.in. żołnierze i tylko w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli.
Który testament wybrać?
Zdecydowanie najlepszym wyborem jest sporządzenie testamentu notarialnego. Jest to forma niezwykle trudna do podważenia i gwarantująca Ci pewność, że Twoja wola zostanie spełniona.
Czy można odwołać testament? (art. 943 k.c.)
Tak, w każdej chwili możesz odwołać lub zmienić swój testament. Możesz to zrobić w odniesieniu do całości lub poszczególnych jego postanowień. Należy tego dokonać w sposób wyraźny – np. przez sporządzenie nowego testamentu, gdzie zamieszczone zostanie oświadczenie o odwołaniu poprzedniego testamentu (testamentów), albo w sposób dorozumiany, tj. przez sporządzenie nowego testamentu, który jednak nie zawiera oświadczenia o odwołaniu poprzedniego, natomiast zawiera rozporządzenie inne od poprzedniego.
Kiedy testament jest nieważny? (art. 945 k.c.)
Zgodnie z prawem testament jest nieważny jeżeli:
1. został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, np. w przypadku choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, nadużycia alkoholu, przedawkowania lekarstw, wysokiej gorączki, czy braku snu
2. został sporządzony pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści, np. powołanie do spadku osoby w zamian za obietnicę opieki ze strony spadkobiercy, która opieka następnie nie została udzielona,
3. został sporządzony pod wpływem groźby.
Przechowywanie testamentu
Testament możesz przechowywać w domu, jednak najbezpieczniejszą formą przechowania testamentu jest przechowywanie u notariusza. Dotyczy to nie tylko testamentu sporządzonego w formie notarialnej, ale można z niej skorzystać także w sytuacji sporządzenia testamentu własnoręcznego.
W sytuacji, gdy testament został sporządzony przez notariusza, mamy nie tylko pewność, że treść i forma testamentu jest zgodna z prawem, ale również, że za sprawą wprowadzenia testamentu do rejestru testamentów zwanego Notarialnym Rejestrem Testamentów, w przypadku śmierci testatora (spadkodawcy) testament zostanie odnaleziony.
Notarialny Rejestr Testamentów
Jest to urzędowa baza, do której dostęp mają notariusze. Na jej podstawie można ustalić, czy zmarły pozostawił testament, a jeśli tak, to gdzie się on znajduje. Celem tego rejestru jest z jednej strony zmniejszenie ryzyka, że testament pozostanie nieznany lub będzie ujawniony z opóźnieniem, a z drugiej strony – ułatwienie ujawnienia tego testamentu po śmierci testatora. Uwaga: wyszukiwanie takiego testamentu odbywa się na wniosek po śmierci spadkodawcy i okazaniu Notariuszowi aktu zgonu. Nie ma zatem ryzyka, że ktoś będzie poszukiwał takiego testamentu przed śmiercią spadkodawcy.
Ile kosztuje testament u notariusza?
Koszt sporządzenia testamentu będzie najniższy, w sytuacji, kiedy będzie zawierał jedynie powołanie do spadku i wyniesie w takim przypadku 50 zł netto (61,50 zł brutto) plus opłata za wypis. Oddzielnie płaci się za dodatkowe zapisy. Testament z wydziedziczeniem będzie kosztował 150 zł netto zaś testament z zapisem windykacyjnym 200 zł netto. Szczegółowe stawki zawarto w § 8 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej (Dz. U. 2020 poz. 1473 z późn. zm.).
Jak przebiega otwarcie i ogłoszenie testamentu? (649 k.p.c.)
Otwarcie i ogłoszenie testamentu może mieć miejsce w sądzie lub u notariusza. Przy czynności nie muszą być obecni wszyscy ewentualni spadkobiercy, przy czym powinno się w miarę możliwości zawiadomić ich o dokonaniu takiej czynności. Otwarcie i ogłoszenie testamentu odbywa się niezależnie od woli osób trzecich. Aby jednak było to możliwe, konieczne jest dostarczenie im dowodu śmierci spadkodawcy, tj. skróconego odpisu aktu zgonu spadkodawcy.
Czym jest zapis testamentowy (968 k.c.)?
Spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis zwykły). Spadkodawca może obciążyć zapisem zwykłym także zapisobiorcę (dalszy zapis).
Zapis testamentowy jest wobec tego instytucją, która tworzy obowiązek określonego zachowania nakładanego na wyznaczoną osobę. Musi ono przybierać jednak postać majątkową – dochodzi wówczas do powstania relacji dłużnik-wierzyciel – np. zobowiązanie spadkobiercy do zapłaty określonej kwoty na rzecz organizacji charytatywnej.
Co to jest zapis windykacyjny? (9811 k.c.)
W testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku. Zapis windykacyjny różni się od powołania do spadku tym, że w przypadku powołania do spadku następuje nabycie wszystkich praw majątkowych i obowiązków zmarłego, natomiast zapis windykacyjny dotyczy jedynie określonego składnika majątkowego (np. nieruchomości, samochodu).
Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:
• rzecz oznaczona co do tożsamości, a więc możliwa do jednoznacznego zidentyfikowania,
• zbywalne prawo majątkowe;
• przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;
• ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności;
• ogół praw i obowiązków wspólnika przysługujących mu w spółce osobowej.
Czym jest umowa dożywocia? (908-916 k.c.)
Umowa o dożywocie to rodzaj umowy, w oparciu o którą właściciel nieruchomości zobowiązuje się przenieść własność nieruchomości na nabywcę, a nabywca w zamian za to zobowiązuje się zapewnić zbywcy lub bliskiej mu osobie dożywotnie utrzymanie. O ile nie zostanie to w inny sposób określone w umowie, dożywotnie utrzymanie obejmuje przyjęcie zbywcy jako domownika, dostarczanie mu wyżywienia, ubrań, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie, a po śmierci zorganizowanie własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego przyjętym zwyczajom miejscowym.
Umowa dożywocia wymaga zachowania formy aktu notarialnego.
Jakie są różnice pomiędzy testamentem a darowizną?
Główna różnica pomiędzy testamentem a darowizną odnosi się do momentu, w którym następuje przekazanie określonych składników majątku. W pierwszym przypadku skutek rozrządzenia ma miejsce dopiero po śmierci testatora, zaś umowa darowizny pozwala na obdarowanie ze skutkiem natychmiastowym.
Lepiej sporządzić testament czy darować składniki majątkowe konkretnym osobom?
Odpowiedź na to pytanie zależy od tego, jaki cel chcesz osiągnąć. Sporządzenie testamentu zapewni, że po twojej śmierci twój majątek trafi do wskazanej przez ciebie osoby. W takim wypadku twój majątek pozostaje twoją własnością aż do twojej śmierci. Takie rozwiązanie gwarantuje pewność, że nie zostaniesz bez majątku, w tym dachu nad głową.
Umowa darowizny może mieć natomiast skutek natychmiastowy. Oznacza to, że co do zasady w momencie jej zawarcia utracisz własność składników majątkowych, które darujesz. Jeżeli zatem chcesz za życia nieodpłatne przenieść własność jakiegoś przedmiotu majątkowego, to umowa darowizny jest dobrym rozwiązaniem.
Pamiętaj jednak, że umowa darowizny nie zapewnia Ci dożywotniego utrzymania przez obdarowanego, dlatego, jeżeli chcesz darować swoje mieszkanie, to nie zapomnij o zabezpieczeniu swoich interesów, np. poprzez ustanowienie na twoją rzecz dożywotniej służebności mieszkania.
Czym jest zachowek?
Zachowek (art. 991 k.c.) jest instytucją prawną, mającą na celu ochronę najbliższych osób spadkodawcy przed dowolnym korzystaniem przez niego ze swobody testowania i rozporządzania jeszcze za życia swoim majtkiem w drodze darowizn. Zachowek stanowi określona wartość wyrażona w pieniądzu, stanowiącą, co do zasady, równowartość połowy wartości udziału, który odziedziczyłby spadkobierca, gdyby nie został sporządzony testament.
Jako przykład można podać sytuację, w której zmarły, który pozostawił małżonka i dwójkę dzieci, powołuje do spadku tylko jedno z tych dzieci.
Małżonkowi i pozostałej dwójce dzieci przysługują w takiej sytuacji roszczenia o zapłatę zachowku w kwocie stanowiącej równowartość połowy tego, co by odziedziczyli, gdyby nie sporządzono testamentu.
Kto jest uprawniony do zachowku i jak go uzyskać (art. 991 § 1 k.c.)?
Do zachowku uprawnieni są:
1. zstępni zmarłego (dzieci, wnuki, prawnuki itd.)
2. małżonek
3. rodzice spadkodawcy, jeżeli byliby powołani do spadku z mocy ustawy.
Zachowek jest roszczeniem cywilnoprawnym, wobec czego dochodzić zachowku należy na drodze postępowania sądowego poprzez złożenie pozwu o zapłatę zachowku.
Ile czasu mam na zgłoszenie roszczenia o zachowek (art. 1007 § 1 k.c.)?
Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Ogłoszenie testamentu następuje przed sądem lub notariuszem. Osoba, u której znajduje się testament, zobowiązana jest do jego złożenia do sądu, gdy dowie się o śmierci spadkodawcy, chyba że złożyła testament u notariusza.
Czym jest wydziedziczenie (art. 1008 k.c.) i jak go dokonać (art. 1008 – 1009 k.c.) ?
Wydziedziczenie polega na pozbawieniu zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków itd.), małżonka i rodziców prawa do zachowku. Wydziedziczenia można dokonać jednak tylko jeżeli uprawniony do zachowku:
1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (np. prowadzenie nagannego trybu życia, nadużywanie alkoholu czy narkotyków, prowadzenie hulaszczego trybu życia, utrzymywanie się z nielegalnych źródeł)
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności (np. pobicie, usiłowanie zabójstwa, pozbawienie wolności) albo rażącej obrazy czci (np. znieważenie spadkodawcy)
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (np. uporczywie uchyla się od opieki nad chorym spadkodawcą, wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu).
Wydziedziczenia można dokonać w testamencie. Z testamentu powinna wynikać też przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku.
Jak podzielić spadek (art. 1037 k.c.) i do jakiego sądu zgłosić wniosek?
Dział spadku może nastąpić w drodze umowy zawartej między wszystkimi spadkobiercami lub na mocy orzeczenia sądu wydanego na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców. Jeżeli do spadku należy nieruchomość, to umowa o dział spadku powinna zostać zawarta w formie aktu notarialnego.
Dział spadku może nastąpić przez podział poszczególnych składników majątkowych pomiędzy spadkobierców lub zniesienie współwłasności.
Sądem właściwym do rozpoznania sprawy o dział spadku jest sąd właściwy ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy (art. 628 k.p.c.).
Co załączyć do wniosku o dział spadku?
We wniosku o dział spadku należy powołać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia oraz spis inwentarza, jak również podać, jakie spadkodawca sporządził testamenty, gdzie zostały złożone i gdzie się znajdują. Jeżeli spis inwentarza nie został sporządzony, należy we wniosku wskazać majątek, który ma być przedmiotem działu (art. 680 k.p.c.)
Jaka jest opłata sądowa od wniosku o dział spadku?
Opłata od wniosku o dział spadku jest stała i wynosi 500 zł. Jeżeli wniosek o dział spadku zawiera zgodny projekt działu spadku, opłata wynosi 300 zł. Jeżeli dział spadku połączony jest ze zniesieniem współwłasności, to opłata wynosi 1000 zł. Jeżeli wniosek zawiera zgodny projekt działu spadku i zniesienia współwłasności opłata wynosi 600 zł.
Zobacz również:
Poradnik cz.1 – Dziedziczenie i spadek
